نویسنده: ابراهیم اخوی




 

اشاره

سال 1392 از سوی رهبر معظم انقلاب، «حماسه‌ سیاسی و حماسه اقتصادی» نامیده شد. در این مقاله، به واکاوی بعد روان‌شناختی و اخلاقی این نام‌گذاری می‏پردازیم تا پنجره‌ای دیگر از این انتخاب حکیمانه به روی جامعه گشوده شود. در این نوشتار، حماسه به معنای تحولی بزرگ و رفتار متمایز و کامل‌کننده رفتارهای دیگر در نظر گرفته شده است.

ویژگی‌های روان‌شناختی حماسه‌سازان

کارهای بزرگ، ویژگی‌هایی ممتاز می‌طلبد. حماسه‌آفرینی از انسان‌هایی ساخته است که بتوانند ویژگی‏های شخصیتی ممتازی در خود پدید آورند. زمانی تحول در جامعه روی می‏دهد که تحول‌آفرینان، کارکردهای فردی بالایی داشته باشند و سطح کنش‌وری آنان در بالاترین سطح قرار گرفته باشد. لایه نخست حماسه‌آفرینی، نخبگان و خواص جامعه هستند که در لایه‌های بعدی می‌توانند دیگر افراد جامعه را با این حماسه همراه کنند. در این بخش، به ویژگی‌های روان‌شناختی حماسه‌سازان می‌پردازیم.

1. ادراک بسیار کارآمد از واقعیت

افراد حماسه‌ساز می‌توانند جهان پیرامون خود، از جمله مردمان دیگر را به طور روشن و عینی درک کنند. ادراک آنان به وسیله عوامل ذهنی از قبیل ترس‏ها و نیازها تحریف نشده است. آنها واقعیت را دقیقاً همان‌گونه که هست، می‌بینند؛ نه آن‌گونه که می‌خواهند یا نیاز دارند. افرادِ خودشکوفا در قضاوت‌های خود از دیگران صادق هستند و می‌توانند افراد دورو و چاپلوس را تشخیص دهند. خلاصه آنان دنیا را چنان‏که هست، بدون هیچ‌گونه پیش‏داوری یا قضاوت قبلی می‌بینند. این افراد با تحریم تن به سازش نمی‏دهند و در مقابل، به دنبال راه‏کارهای مناسب برون‌رفت از مشکل هستند.

2. پذیرش خود و دیگران

حماسه‌سازان می‌توانند ماهیت خود، یعنی نقاط ضعف و قوّت خویش را بدون کوششی برای جعل یا تحریف خودانگاره خود و بدون احساس شرم یا گناه زیاد برای هر شکست بپذیرند. آنها همین نگرش پذیرا را در خصوص ضعف‌ها و زشتی‌های مردمان دیگر و نوع آدمی در کل دارند. این افراد خود را به انجام وظایفی مکلف می‌دانند که ملاک‌های دینی و قانون‌هایی که به آن باور دارند، برای‏شان واجب کرده است؛ هر چند ممکن است در حصول نتیجه با مشکلاتی روبه‏رو شوند.

3. خودانگیختگی و سادگی

رفتار حماسه‌سازان کاملاً گشوده، مستقیم و طبیعی است و بر مبنای نمایش یک نقش اجتماعی نیست. به طور معمول، افراد خودشکوفا، احساس‌ها یا عواطف خود را پنهان نمی‏دارند یا به چیزی که نیستند، وانمود نمی‏کنند؛ هر چند ممکن است این کار را اگر از آسیب‌رساندن به دیگری جلوگیری کند انجام دهند. آنها در اندیشه‌ها و آرمان‌های خود فردگرا هستند، نه اثرپذیر از جناح‌های سیاسی یا منفعت‌های مقطعی. چنین اشخاصی از اساس خودشان را نشان می‌دهند، بدون اینکه از آن ناراضی باشند. آنها اعتماد به نفس بالایی دارند و تمام تلاش خود را برای رسیدن به هدف انجام می‌دهند.

4. تمرکز روی مشکلات

افراد حماسه‌ساز احساس می‌کنند در زندگی خود مأموریتی دارند؛ یعنی کاری خارج و فراتر از خودشان که بیشتر انرژی خود را به آن اختصاص دهند. وقف خود به یک کار، شغل، حرفه یا یک احساس تعهد، یکی از شرایط لازم برجسته برای افراد حماسه‌آفرین است. بدون این احساس وقف و تعهد، تحول ناممکن است. به دلیل همین تعهد، حماسه‌سازان بسیار سخت‌کوش‏اند، لذت و هیجان زیادی در کار کردن می‌یابند و از راه این وقف کامل به کار، قادرند فرانیازهای خود را برآورده کنند. آنان برای پول، شهرت یا قدرت خود را درگیر کار نمی‌کنند، بلکه به این دلیل که این کار، فرانیازهای آنان را ارضا می‌کند، آنان را به هماوردی می‌طلبد و استعدادهای‏شان را متبلور می‌کند، موجب می‌شود آنها تا بالاترین سطح توانایی‏های بالقوه خود رشد کنند و به آنها در تصریح احساس خود یا خویشتن آنها یاری می‏رساند.
به تعبیر دیگر، در نگاه درون‌دینی، خواص جامعه به دلیل انجام رسالت‌های دینی خویش و رساندن سطح دینی، سیاسی و اقتصادی جامعه به نقطه مطلوب و شایسته جامعه دینی، در تلاش‏اند و در این مسیر، نه تنها کسالتی نمی‌یابند،‌ بلکه چون در مسیر خواسته اصلی خویش حرکت می‌کنند، لذت‌های معنوی بسیاری را تجربه می‏نمایند.

5. نیاز به استقلال و داشتن حریم

این افراد فوق‌العاده سالم، نه تنها قادر به تحمل انزوا و کناره‌گیری از دیگران بدون گرفتار شدن به تأثیر زیان‌بار آن هستند، بلکه به مراتب بیش از افراد دیگر به خلوت و تنهایی برای تفکر و تدبیر نیاز دارند. آنان برای برآورده کردن نیازهای خود، بیشتر به خودشان متکی هستند و به دیگر مردم نیاز ندارند. البته این در مقام تصمیم‌گیری و تدبر است و در مرحله اجرای منویات و جهت‌دهی به جامعه، ظهور و بروز بالایی دارند.

6. احساس درک تازه و مداوم

حماسه‌سازان، توانایی درک مداوم و تجربه کردن جهان اطراف خود را با تازگی، شگفتی و حرمت دارند. اگرچه یک تجربه می‌تواند برای بیشتر مردم عادی کهنه و تکراری شود، حتی اشیا و تجربه‌های معمولی می‌تواند از سوی آنها در سطح بالایی از نشاط درک گردد؛ از جمله مالکیت‌ها و موفقیت‌ها.
افراد حماسه‌ساز قدر چیزی را که دارند می‌دانند و هیچ چیز را بدیهی نمی‏پندارند. آنان از دستاوردهای خویش آگاه‏اند و گذشته را پلی برای رسیدن به آینده برمی‌شمارند. در نگاه سیاسی، حماسه‌سازان نخست به مسیر پیموده شده و گام‌های برداشته شده می‌نگرند و نقاط قوّت و ضعف آن را تحلیل می‏کنند، و سپس به آینده و کارهایی که باید انجام شود می‌نگرند تا حلقه موفقیت و تحول کامل گردد.

7. تجربه‌های والا

حماسه‌سازان از قدرت ایمان بالا و لذت‌های معنوی سرشاری برخوردارند که آنها را از خودبینی به سوی خدابینی سوق می‌دهد. این افراد لحظه‌هایی از وجد، حیرت، احترام و خوشی شدید برخوردارند که در جریان آن، خودِ آنها فراموش یا فارغ از جهان مادی می‌شود. در این تجربه‌های ایمانی، شخص احساس قدرت شگفتی می‌کند و خود را مطمئن و مصمم می‌بیند. تجربه شدت می‌یابد و از نظر قوّت به اوج می‌رسد. این کار می‌تواند تقریباً در هر فعالیتی رخ دهد. هر تجربه دارای برتری واقعی و کمال واقعی است و هر حرکتی به سوی عدالت کامل یا ارزش‏های کامل است یا به ایجاد تجربه اوج تمایل دارد.

8. علاقه اجتماعی

حماسه‌سازان از هم‌حسی و هم‏دردی بالایی برای بشر برخوردارند و درباره مسائل اجتماعی و نیازهای آن احساس مسئولیت می‌کنند. گرچه آنان غالباً به دلیل رفتار افراد دیگر رنجیده‏خاطر و افسرده می‌شوند، احساس هم‏خوانی و درک دیگران و تمایل به کمک به بشر را دارند. این شدت علاقه به گونه‌ای است که گویا افراد جامعه عضوی از اعضای خانواده آنان هستند که نیازمند مراقبت، رسیدگی و راهنمای‌اند.

9. خلاق بودن

کسانی که توان حماسه‌آفرینی دارند، افرادی خلاق‏اند. اگرچه آنها همیشه آثار هنری به وجود نمی‌آورند؛ یعنی همه آنان هنرمند یا نویسنده نیستند، بلکه همه آنها تقریباً در هر جنبه از زندگی خود ابتکار و اصالت نشان می‌دهند. حماسه‌آفرینان در همه فعالیت‌های خود انعطاف‌پذیر، خودانگیخته و مشتاق اشتباه کردن هستند. آنها متواضع‌اند؛ به همان شیوه که کودکان پیش از آنکه دنیا به آنها بیاموزد از ارتکاب اشتباه یا انجام کار احمقانه بترسند، این‌طورند. انسان‌های معنوی نیز از این ویژگی برخوردارند. در آیه‌ای از قرآن، خداوند بندگان خوبش را چنین معرفی می‌کند: «وَ عِبادُ الرَّحْمنِ الَّذینَ یَمْشُونَ عَلَی الْأَرْضِ هَوْناً وَ إِذا خاطَبَهُمُ الْجاهِلُونَ قالُوا سَلاماً؛ و بندگان خدای رحمان کسانی‏اند که روی زمین به نرمی گام برمی‏دارند و چون نادانان ایشان را طرف خطاب قرار دهند، به ملایمت پاسخ می‏دهند». (فرقان:63)

10. شکیبایی عاقلانه

افراد با توانایی حماسه‌سازی، بسیار شکیبا هستند و همگان را می‌پذیرند و هیچ‌گونه پیش‏داوری اجتماعی، مذهبی‌ یا نژادی ندارند. آنان آماده‌اند به هر کسی که می‌تواند به آنها چیزی یاد دهد، گوش فرادهند و از او بیاموزند. آنان با کسانی که تحصیلات یا قدرت سخنوری کمتری دارند، به شیوه‌ای برتری‌جویانه عمل نمی‌کنند، بلکه قادرند با هر کس با روشنی و فروتنی ارتباط برقرار سازند.
در معرفی بندگان خوب خدا نیز این ویژگی دیده می‌شود. خداوند بندگان خود را با ویژگی شنیدن به تمام سخنان و گزینش‌گری پس از آن معرفی می‌کند و می‌فرماید: «الَّذینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُولئِکَ الَّذینَ هَداهُمُ اللَّهُ وَ أُولئِکَ هُمْ أُولُوا الْأَلْبابِ؛ کسانی که سخنان را می‏شنوند و پس از آن بهترین سخن و روش را دنبال می‌کنند. اینان کسانی هستند که خداوند هدایت‌شان کرده و اینان صاحب اندیشه و خردند». (زمر: 18)

11. پایداری در برابر اثرپذیری و انفعال

حماسه‌سازان، خودمختار، مستقل و کاملاً خودکفا هستند. در نتیجه، آنها آزادند در برابر فشارهای اجتماعی و فرهنگی به منظور اندیشیدن و رفتار کردن در مسیرهای معیّن، مقاومت کنند. ایشان به طور آشکار در برابر هنجارهای فرهنگی مقاومت یا به عمد ضوابط اجتماعی را استهزا نمی‌کنند. در واقع حماسه‌سازان به وسیله ماهیت درونی خودشان اداره می‌شوند، نه به وسیله فرهنگ. این افراد در برابر هجمه‌های دشمن، سرسخت‏اند و با این پایداری، دیگران را نیز به سوی تعالی می‌کشانند. این افراد از سرزنش نادانان و دشمنان نمی‏هراسند و آنچه را درست تشخیص داده‌اند، پی می‌گیرند.
منابع:
بلس، ادوانس. روان‏شناسی تنبلی. 1374. ترجمه مهدی قراچه‏داغی. تهران: یاسمن.
حکیمی، محمدرضا و دیگران. 1376. الحیات. ترجمه احمد آرام. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
دشتی، محمد. 1379. نهج‏البلاغه امام علی علیه السلام . قم: مشهور.
دین‏پرور، سید جمال‌الدین. 1379. نهج‏البلاغه پارسی. تهران: بنیاد نهج البلاغه.
شرفی، محمدرضا. 1381. تفکّر برتر. تهران: سروش.
شولتز، دوان. 1384. نظریه‌های شخصیت. ترجمه یوسف کریمی و همکاران. تهران: نشر ارسباران.
محمدی ری شهری، محمد، 1377. میزان الحکمه. قم: درالحدیث.
ناتل بوم، جودی. 1375. روان‏شناسی شاد زیستن. ترجمه: ژیلا نینوایی. تهران: ندای فرهنگ.
www. irc.ir

/ج